Historia Cypru – skrót najważniejszych wydarzeń

Cypr ma bardzo bogatą historię, pełną krwawych konfliktów zbrojnych, napaści i niespełnionych obietnic. Jadąc na wakacje do tego kraju, warto wiedzieć coś więcej o jego przeszłości, mieszkańcach i lokalnych antagonizmach. Zwłaszcza że od 50 lat wyspa jest podzielona, a jej sytuacja geopolityczna nadal nieustabilizowana. Poznaj historię miejsca, które ze względu na swoje strategiczne położenie i bogactwo naturalne, było na przestrzeni wieków obiektem zainteresowania wielu plemion, narodów i imperiów.

Kalendarium Wydarzeń – do kogo kiedyś należał Cypr?

• IX tyś. lat p.n.e. na Cyprze pojawiły się pierwsze cywilizacje.
• Pod koniec epoki brązu (około XV wiek p.n.e.) na wyspie osiedlili się Grecy: Mykeńczycy i Achajowie, wprowadzając kulturę grecką.
• Około 1050 p.n.e. na wyspę przybyła fala Fenicjan, osiedlając się w Kition (dzisiejsza Larnaka).
• Następnie Cypr przechodzi z rąk do rąk:
  709 p.n.e. wyspę podbili Asyryjczycy, Cypr stał się ich wasalem,
  560 p.n.e. wyspę przejmują Egipcjanie (dynastia Saita).
  545 p.n.e. Cypr stał się częścią Imperium Perskiego.
• 333 p.n.e. Aleksander Wielki wyzwolił Cypr spod panowania perskiego, rządy przejęli Macedończycy.
• Od 294 p.n.e. po śmierci Aleksandra Wielkiego, Cypr stał się częścią królestwa Ptolemeuszy z Egiptu.
• W latach 58-38 p.n.e. trwa pierwsza okupacja rzymska, która ostateczne kończy się przejęciem wyspy przez Rzymian w 30 p.n.e.
• 45 n.e. Chrześcijaństwo dotarło na Cypr wraz z apostołami Pawłem i Barnabą, który jest uważany za założyciela Kościoła cypryjskiego.
• 269 n.e. Cypr przeżył najazd Gotów, którym nie udało się opanować wyspy.

• Od 330 n.e. po podziale Cesarstwa Rzymskiego, Cypr stał się częścią Cesarstwa Wschodniorzymskiego, czyli Bizancjum, pozostając pod wpływem kultury chrześcijańskiej i greckiej.
• Od VII do X wieku, w okresie bizantyjskim Cypr był wielokrotnie najeżdżany przez Arabów, co doprowadziło do okresów wspólnego zarządzania lub chwilowych podbojów arabskich. Ostatecznie Bizancjum odzyskało pełną kontrolę.
• W 488 n.e. Kościół cypryjski uzyskał autokefalię (niezależność i samorządność, bez zwierzchnictwa papieża).
• W 1191 roku król angielski Ryszard Lwie Serce zajął wyspę, po czym sprzedał ją zakonowi Templariuszy. Ci, w obliczu oporu miejscowej ludności, odsprzedali wyspę z powrotem Ryszardowi, który w 1192 n.e. sprzedał ją krzyżowcowi Guy de Lusignanowi (królestwo Franków). Dynastia rządzi Królestwem Cypru przez prawie 300 lat.
• XV w. W międzyczasie Wenecjanie wyswatali wenecką arystokratkę Katarzynę Kornaro z królem Jakubem II Lusignanem, którego śmierć bez potomka spowodowała, że Cypr stał się własnością Wenecji. Oficjalnie stało się to w 1489 roku, gdy królowa abdykowała i przekazała Cypr Republice Weneckiej. Wenecjanie rządzili wyspą do 1571 r. i intensywnie ją fortyfikowali.

• W 1571 roku Imperium Osmańskie podbiło Cypr, zdobywając Nikozję i Famagustę. Ich panowanie trwa 307 lat. W tym czasie na wyspie osiedlają się tysiące Turków osmańskich, co znacznie wpłynie na demografię terenu.
• W 1878 roku Cypr został wydzierżawiony przez Turków Brytyjczykom w zamian za ochronę przed Rosją. Wielka Brytania przejęła administrację nad Cyprem, zachowując formalnie suwerenność osmańską.
• W 1914 roku Wielka Brytania dokonała aneksji Cypru po przystąpieniu Turcji do I wojny światowej po stronie Niemiec. Traktat lozański z 1923 r. sprawił, że Turcja zrzekła się wszelkich roszczeń do Cypru.
• W 1925 roku Cypr stał się kolonią koronną Wielkiej Brytanii.
• W 1960 roku Cypr uzyskał niepodległość na mocy porozumień z Zurychu i Londynu.
• 15 lipca 1974 r. cypryjscy Grecy organizują zamach stanu przeciwko prezydentowi.
• 20 lipca 1974 r. Turcja dokonuje inwazji na Cypr pod pretekstem ochrony tureckiej mniejszości. Tureckie wojska zajmują północną część wyspy. Od tego czasu wyspa pozostaje podzielona na dwie części.
• W 1983 r. przywództwo Turków cypryjskich ogłosiło „jednostronną deklarację niepodległości”, tworząc „Turecką Republikę Północnego Cypru” na zajętych terenach. Akt ten został nieuznany międzynarodowo. Okupacja turecka trwa do dziś.

Konflikt cypryjski

A teraz przyjrzyjmy się nieco bliżej wydarzeniom w XX wieku również pod kątem socjologicznym, aby lepiej zrozumieć kontekst obecnie trwającego konfliktu.

Tło na początku XX wieku:

Wyspę zamieszkują dwie grupy etniczne: cypryjscy Grecy (lokalni mieszkańcy pochodzenia greckiego) i cypryjscy Turcy (lokalni mieszkańcy pochodzenia tureckiego), którzy od wieków żyją ze sobą w zgodzie. Administrację na wyspie sprawuje Wielka Brytania.

W tym czasie na wyspie zaczynają narastać aspiracje narodowe wśród dominującej ludności greckiej do zjednoczenia z Grecją (Enosis), czemu sprzeciwiają się cypryjscy Turcy, którzy preferują podział wyspy (Taksim). Obawiają się, że w zdominowanym przez Greków państwie staną się mniejszością pozbawioną praw.

Najważniejsze wydarzenia w historii Cypru XX wieku:

• 1914: Turcja przystępuje do I Wojny Światowej po stronie Niemiec. Wielka Brytania formalnie anektuje Cypr, po czym oferuje go Grecji pod warunkiem, że ta przystąpi do wojny przeciw Niemcom. Zanim Grecja zdecydowała się na ten krok w 1917 r., oferta została wycofana.
• 1923: Turcja uznaje brytyjską suwerenność nad Cyprem na mocy traktatu z Lozanny.
• 1925: Cypr staje się oficjalnie kolonią Korony Brytyjskiej.

Lata 50. XX wieku: Biorąc pod uwagę liczebność społeczności greckiej, dominację ich kultury, jak i naciski kościoła cypryjskiego, wydawałoby się, że zjednoczenie z Grecją jest naturalne i nieuniknione. Niestety wszelkie próby rozmów na ten temat są ignorowane przez Wielką Brytanię.

• W 1950 r. kościół cypryjski przeprowadził referendum, w którym 96% prawosławnych Greków zagłosowało za połączeniem z Grecją. Brytyjski premier Anthony Eden odmówił podjęcia dyskusji na temat samostanowienia Cypru, co spowodowało zaostrzenie stosunków i doprowadziło do wniesienia sprawy przez rząd grecki na forum Zgromadzenia Ogólnego ONZ.
• 1 kwietnia 1955: Greccy Cypryjczycy pod przywództwem EOKA (Narodowa Organizacja Cypryjskich Bojowników) rozpoczynają zbrojną walkę o niepodległość. Głównym celem jest zakończenie brytyjskiego panowania na Cyprze i zjednoczenie z Grecją (Enosis). Na ulicach wybuchają zamieszki, EOKA organizuje zamachy bombowe, sabotaże, zasadzki i ataki na policję oraz żołnierzy brytyjskich.

Brytyjska odpowiedź na te działania jest zdecydowana: wprowadzenie stanu wyjątkowego, aresztowania oraz rozmieszczenie wojsk na wyspie. Próbując utrzymać kontrolę nad wyspą, Brytyjczycy stosują politykę „dziel i rządź”, co przyczynia się do pogłębiania istniejących napięć między grecką a turecką społecznością. Tłumiąc protesty cypryjskich Greków, wtrącają ich do więzień, do pilnowania których zatrudniają tylko cypryjskich Turków.

Ze względów informacyjnych coraz częściej cypryjscy Turcy są zatrudniani do sił bezpieczeństwa i w 1956 roku stanowią już większość w lokalnej policji. W efekcie cypryjscy Turcy zarabiają bardzo dobre pieniądze i wraz z Brytyjczykami nadużywają władzy w stosunku do greckiej społeczności.

Początkowo EOKA nie atakowała tureckich Cypryjczyków, jednakże w późniejszym okresie konfliktu dochodzi do ataku na Tureckich policjantów, co eskaluje konflikt i rozpoczyna serię starć między społecznościami. W odpowiedzi na działania EOKA Turcja tworzy TMT (Turecką Organizację Obronną), która zastrasza mieszkańców, wywołuje liczne zamieszki i starcia.

Polaryzacja społeczeństwa i napięcia w kraju potęgują działania brytyjskie, którym zależy na poróżnieniu obu grup, by móc dalej rządzić po swojemu. Wielka Brytania podejmuje tajną współpracę z rządem tureckim mającą pomóc Turkom w usprawnieniu ich propagandy i oczywiście osłabienie ruchów w kierunku zjednoczenia.

I tak oto Brytyjczycy skutecznie poróżnili naród, który wcześniej, przez ponad 400 lat potrafił żyć w zgodzie pomimo różnic pochodzenia.

Lata 60. XX wieku:

• 1960: Powstaje porozumienie pomiędzy trzema krajami: Wielką Brytanią, Turcją i Grecją, na mocy którego Cypr uzyskuje niepodległość i staje się Republiką Cypryjską. Powstaje konstytucja, która ma za zadanie odzwierciedlić strukturę etniczną wyspy i m.in. gwarantuje, że prezydentem Cypru może zostać tylko cypryjski Grek, a wice prezydentem tylko cypryjski Turek. W praktyce porozumienie daje Turkom cypryjskim większe wpływy, niż wynikałoby to z ich liczby np. 30% stanowisk w służbie cywilnej, w tym prawo weta w kluczowych sprawach. Konstytucja w efekcie ma wiele wad, co w praktyce czyni ją jedną z najmniej funkcjonalnych na świecie. Prezydentem zostaje arcybiskup Makarios III.
  
  Niestety kulawa konstytucja i problemy z porozumieniem nasilały wewnętrzny kryzys. Dochodzi do licznych napięć, przemocy i eskalacji konfliktu między społecznościami. Tureckie lotnictwo bombarduje wioski cypryjskich Greków i różne obiekty cywilne.

• W 1963 roku kryzys nabiera wymiaru międzynarodowego, w sprawę angażuje się ONZ i ustanawia w Nikozji strefę buforową tzw. Zieloną Linię, aby zapobiec dalszym starciom między społecznościami. Miało to być rozwiązanie czasowe, z czasem jednak linia rozszerzy się, stanowiąc de facto granicę oddzielającą obie społeczności na całej wyspie. Strefa buforowa ONZ funkcjonuje do dziś.
• Kolejne lata upływają na ciągłych walkach i napięciu, które są przeplatane próbami negocjacji aranżowanymi przez ONZ.
• 1974: W Grecji rządzi junta czarnych pułkowników, zarządzana przez byłych pułkowników armii (doszli do władzy w Grecji w wyniku zamachu w 1967 r.). Jednym z głównych ich celów jest zjednoczenie Cypru z Grecją. Obecny prezydent arcybiskup Makarios III nie jest jednak zwolennikiem takiego rozwiązania i dąży do utrzymania niepodległości wyspy.
• 15 lipca 1974: junta organizuje zamach na prezydenta, pozoruje jego śmierć i ogłasza nowego prezydenta Nikosa Sampsona. Jest to osoba popierająca zjednoczenie Cypru z Grecją i budząca strach wśród społeczności cypryjskich Turków ze względu na wcześniejszą przemoc wobec nich.
  
  ONZ potępia zamach, a społeczność międzynarodowa wyraża zaniepokojenie. USA i Wielka Brytania początkowo reagują ostrożnie (Wielka Brytania pomogła w ewakuacji prezydenta arcybiskupa Makarios III na Maltę podczas zamachu). Turcja uznaje zamach za zagrożenie dla tureckich Cypryjczyków i pretekst do interwencji.

Turecka inwazja na Cypr:

• 20 lipca 1974: Turcja, powołując się na Traktat Gwarancyjny, dokonuje inwazji na Cypr pod pretekstem ochrony tureckiej mniejszości. Tureckie wojska przeprowadzają zmasowany atak zbrojny i zajmują północną część wyspy.
• 14 sierpnia 1974: Druga faza tureckiej inwazji prowadzi do zajęcia około 36% terytorium Cypru i masowych przesiedleń ludności. Około 180 tysięcy greckich Cypryjczyków zostaje przesiedlonych z północy na południe, a 20 tysięcy Greków, którzy usiłowali zostać na północy, zostali zmuszeni do przenosin później. Z czasem przesiedlono także 50 tysięcy cypryjskich Turków do północnej części.
• 1983: Północna część Cypru ogłasza się Turecką Republiką Cypru Północnego (TRCP), krajem, który do dziś uznawany jest jedynie przez Turcję. Turcja masowo transportuje swoich obywateli na północną część Cypru. Często są to ludzie będący w konflikcie z prawem. Obecnie jest to około 160 tysięcy nielegalnych osadników z Turcji. Turcja sukcesywnie niszczy też grecki dorobek kulturowy: stanowiska archeologiczne, kościoły i monastery. Budynki sakralne są zamieniane w meczety, burzone są dzwonnice, zamalowywane freski. Cenne przedmioty i znaleziska są sprzedawane w zagranicznych domach aukcyjnych.

Obecna sytuacja na Cyprze:

Wyspa jest podzielona na dwie części:

• południową - czyli Republikę Cypryjską, która od 2004 r. jest członkiem Unii Europejskiej,
• północną okupowaną przez Turcję, którą Turcja uznała za kraj i nazwała Turecką Republikę Cypru Północnego. Nikt na świecie poza Turcją tego nie uznał.

Od września 2008 r. trwają bezpośrednie negocjacje między prezydentem Cypru a przywódcą Turków cypryjskich w sprawie rozwiązania problemu cypryjskiego. Rząd dąży do tego, by ponownie zjednoczyć kraj i przywrócić wszystkim Cypryjczykom, na całej wyspie, prawa i wolności wynikające z dorobku prawnego UE oraz rezolucji ONZ. Negocjacje te jednak trwają dosyć długo i sytuacja pozostaje niezmienna od lat.

Zarówno Cypryjczycy jak i turyści mogą przemieszczać się pomiędzy częściami wyspy przez przejścia graniczne ustawione wzdłuż Zielonej Linii.

• Wjazd na wyspę do Republiki Cypryjskiej jest możliwy tylko przez lotniska i porty zlokalizowane na południu. Przyjazd na północ i próba przekroczenia granicy na południową część byłaby uznana za nielegalną.
• Przyjazd na północną część np. samolotem jest możliwy tylko z Turcji, ponieważ tylko tureckie linie lotnicze latają na Cypr Północny. Żaden inny kraj nie uznał Tureckiej Republiki Cypru Północnego, więc żaden inny przewoźnik tutaj nie lata. W biurach podróży organizowane są wycieczki na Cypr Północny z Polski - takie przejazdy obejmują przesiadkę w Turcji.

Jak widać, historia Cypru nie należy do najłatwiejszych. Wieloletni konflikt, który narastał potęgowany przez różne wydarzenia, trwa i niepokoi do dziś, a wciąż widoczny podział społeczeństwa ma swój odcisk w codziennym życiu mieszkańców, którzy niechętnie rozmawiają o polityce. Wysiłki w kierunku zjednoczenia od lat nie przyniosły rezultatów, przez co nadzieja przeradza się w coraz większy sceptycyzm. Mam nadzieję, że ten wpis pozwoli Ci na większe zrozumienie sytuacji panującej na wyspie oraz historycznego kontekstu, który z pewnością uwarunkował mentalność ludzi, którzy tu mieszkają.

Ten wpis napisałam na podstawie informacji od Przewodniczki z Cypryjskiego biura podróży MTS GLOBE CYPRUS i artykułu przygotowanego przez Williama Mallinsona dla Biura Prasowego i Informacyjnego Republiki Cypryjskiej. Chętnych zapraszam do szczegółowej lektury: Artykuł.